بورس کالا چیست و چه مزایایی دارد؟

اگر به بازارهای سهام علاقه مند باشید، احتمالا عنوان بورس کالا به گوشتان خورده باشد. اما بورس کالا چیست؟ چگونه خرید و فروش در آن انجام می شود؟ و چه تفاوت هایی با بورس دارد؟ در این مقاله از آکادمی کارینکس قرار است به صورت کامل در این باره توضیح دهیم و تمامی پرسش های شما درباره بورس کالا را پاسخ دهیم. پس با ما تا انتهای این مطلب همراه باشید.

در واقع بورس کالا یک بازار سازمان یافته برای خرید و فروش کالاهای خام و فرآوری شده است که در آن تمامی معاملات و خرید و فروش ها تحت نظارت قانونی یک مرجع معتبر حکومتی صورت می‌گیرد. در حقیقت به جای سهام، در این بورس، کالاهایی همچون فلزات، محصولات کشاورزی، فرآورده های نفتی، پتروشیمی و غیره عرضه می شوند و معامله گران این امکان را دارند که در محیطی شفاف و رقابتی معامله کنند.

هدف اصلی بورس کالا، حذف واسطه‌ها، تعیین قیمت منصفانه و کاهش ریسک معاملات برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان است.

بورس کالا در اقتصاد یک کشور اهمیت بسیار زیادی دارد، چون:

• به شفافیت قیمتی کمک می‌کند.
• امکان تامین مالی را برای تولیدکنندگان فراهم می‌نماید.
• از نوسانات بازار جلوگیری می‌کند.
• و سفته بازی های معمول را به هم می‌زند.

علاوه بر اینها، با استفاده از ابزارهایی مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله، امکان مدیریت ریسک برای فعالان بازار فراهم می‌شود که این امر موجب افزایش ثبات اقتصادی خواهد شد.

قبل از توضیحات مفصل در مورد بورس کالا در ایران، بد نیست نیم نگاهی به تاریخچه بورس کالا در جهان داشته باشیم.

تاریخچه بورس کالا در ایران و جهان

نخستین بار و در ایالات متحده آمریکا، زمزمه هایی از شکل گیری بورس کالا شنیده شد. در سال 1848، بورس کالای شیکاگو (CBOT) راه اندازی شد که یکی از اولین بازارهای رسمی برای خرید و فروش کالاهای اساسی مانند غلات بود. به تدریج، محبوبیت این بازار به مابقی کشورها نیز سرایت کرد و بورس های کالایی متعدد در اروپا و آسیا نیز شکل گرفتند.

امروزه بورس‌های کالایی معتبر جهان مانند بورس فلزات لندن (LME) و بورس کالای نیویورک (NYMEX) نقش مهمی در تعیین قیمت جهانی کالاها دارند.

اما در ایران، بورس کالا در سال 1382 به صورت رسمی شروع به کار کرد که این موضوع با آغاز به کار بورس فلزات تهران، شکل فعال به خود گرفت. بعد از یکسال یعنی در سال 1383 بورس کالای کشاورزی نیز راه اندازی شد. در سال 1386 این دو بورس با هم ادغام شدند تا بورس کالا به صورت یکپارچه و به عنوان یک نهاد مستقل و رسمی فعالیت خود را آغاز نماید.

از آن زمان تاکنون، بورس کالای ایران توانسته است نقش مهمی در شفاف‌سازی معاملات، حمایت از تولید داخلی و جذب سرمایه‌های جدید در بخش‌های مختلف اقتصادی ایفا کند.

بورس کالا چیست و چگونه کار می‌کند؟

بورس کالا یک بازار رسمی و شفاف برای خرید و فروش انواع کالاهای اساسی، صنعتی، معدنی و کشاورزی، غیر از سهام است که تحت نظارت نهادهای قانونی اداره می‌شود. در این بازار، خریداران و فروشندگان می‌توانند بدون واسطه و بر اساس عرضه و تقاضای واقعی، معاملات خود را بر روی کالا انجام دهند.

هدف اصلی بورس کالا، کاهش نوسانات قیمتی، ایجاد شفافیت در معاملات، حذف واسطه‌های غیرضروری و تسهیل تامین مالی برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان است.

در این بازار، معاملات طبق قوانین مشخصی انجام می‌شود که موجب کاهش ریسک و افزایش امنیت معاملات می‌شود. همچنین، از ابزارهای مالی مختلفی مانند قراردادهای آتی، سلف و اختیار معامله برای مدیریت ریسک استفاده می‌شود.

فرآیند معاملات در بورس کالا

معاملات در بورس کالا طی چند مرحله انجام می‌شود که شامل ثبت نام، عرضه کالا، انجام معامله و تسویه نهایی است. در ادامه، مراحل این فرآیند را بررسی می‌کنیم:

• ثبت نام و دریافت کد معاملاتی: برای فعالیت در بورس کالا، افراد حقیقی و حقوقی باید ابتدا در یکی از کارگزاری‌های معتبر ثبت نام کنند و کد معاملاتی بورس کالا دریافت کنند. این کد مشابه کد بورسی در بازار سهام است و امکان خرید و فروش کالاها را فراهم می‌کند.
• عرضه کالا در بورس: تولیدکنندگان و فروشندگان بزرگ کالاهای اساسی، محصولات خود را در بورس کالا عرضه می‌کنند. این کالاها باید استانداردهای لازم را داشته باشند و مدارک مربوط به کیفیت و کمیت آن‌ها ارائه شود.
• مذاکره و قیمت‌گذاری: قیمت کالاها در بورس کالا بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. خریداران و فروشندگان پیشنهادهای قیمتی خود را ثبت می‌کنند و در نهایت، معامله در بالاترین قیمت پیشنهادی خریدار و پایین‌ترین قیمت پیشنهادی فروشنده انجام می‌شود.
• انعقاد قرارداد و انجام معامله: پس از توافق خریدار و فروشنده، یک قرارداد رسمی در بورس کالا ثبت می‌شود که شامل جزئیات معامله مانند قیمت، حجم، زمان تحویل و نحوه پرداخت است.
• تسویه حساب و تحویل کالا: پس از انجام معامله، فرایند تسویه و پایاپای توسط اتاق پایاپای بورس کالا انجام می‌شود. در این مرحله، پول از خریدار دریافت و به حساب فروشنده واریز می‌شود و سپس کالا طبق قرارداد به خریدار تحویل داده می‌شود.

انواع قراردادهای بورس کالا

در بورس کالا، معاملات به چهار نوع اصلی تقسیم می‌شوند که هر کدام کاربردهای خاص خود را دارند:

۱- قرارداد نقدی

در قراردادهای نقدی، خریدار بلافاصله پس از انجام معامله، مبلغ کالا را پرداخت می‌کند و فروشنده نیز کالا را در مدت کوتاهی تحویل می‌دهد. این نوع قرارداد بیشتر برای خرید و فروش‌های فوری و با حجم کم استفاده می‌شود.

2- قرارداد سلف

قرارداد سلف نوعی از معامله است که در آن خریدار، مبلغ کالا را به صورت کامل در زمان معامله پرداخت می‌کند، اما تحویل کالا در آینده انجام می‌شود. این قرارداد معمولاً برای تأمین مالی تولیدکنندگان مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌عنوان مثال، یک کارخانه می‌تواند محصولات خود را پیش‌فروش کند تا سرمایه لازم برای تولید را تأمین کند.

۳- قرارداد آتی

قرارداد آتی یک ابزار مالی پیشرفته است که به سرمایه گذاران امکان می‌دهد کالا را در یک تاریخ مشخص در آینده با قیمتی که امروز تعیین شده است، خریداری یا به فروش برسانند. در این نوع قرارداد:

طرفین معامله موظف هستند که در تاریخ سررسید، کالا را مبادله کنند.

اگر قیمت کالا در بازار افزایش یابد، خریدار سود می‌کند و اگر کاهش یابد، فروشنده سود خواهد کرد.

این قراردادها برای مدیریت ریسک نوسانات قیمتی در بازار مورد استفاده قرار می‌گیرند.

به‌عنوان مثال، کشاورزی که قصد فروش زعفران در آینده را دارد، می‌تواند یک قرارداد آتی منعقد کند تا از نوسانات قیمتی در امان بماند.

۴- قرارداد اختیار معامله

قرارداد اختیار معامله به خریدار این حق (اما نه الزام) را می‌دهد که در آینده، یک کالا را با قیمت توافق‌شده خریداری یا به فروش برساند. این نوع قرارداد به دو دسته تقسیم می‌شود:

• اختیار خرید: به دارنده این حق را می‌دهد که کالا را در آینده با قیمت مشخص خریداری کند.
• اختیار فروش: به دارنده این حق را می‌دهد که کالا را در آینده با قیمت مشخص به فروش برساند.

این ابزار مالی به سرمایه گذاران امکان می‌دهد که با پرداخت یک هزینه مشخص (که به آن “حق بیمه” گفته می‌شود)، ریسک خود را کاهش دهند و در صورت نیاز، از انجام معامله ضرف نظر کنند.

مزایای بورس کالا چیست؟

بورس کالا به‌عنوان یک بازار سازمان‌یافته، مزایای متعددی برای تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و سرمایه گذاران فراهم می‌کند. این بازار با ارائه یک بستر شفاف و قانونمند، معاملات را ایمن‌تر، کارآمدتر و منصفانه‌تر می‌کند. در ادامه، برخی از مهم‌ترین مزایای بورس کالا را بررسی می‌کنیم.

الف؛ شفافیت قیمت‌ها

یکی از بزرگ‌ترین مزایای بورس کالا، شفافیت در تعیین قیمت‌ها است. در این بازار، قیمت کالاها بر اساس مکانیسم عرضه و تقاضا و بدون تأثیرگذاری واسطه‌های غیررسمی تعیین می‌شود.

در بازارهای سنتی، قیمت کالاها ممکن است تحت تأثیر دلالان، واسطه‌ها و حتی اخبار غیرموثق تغییر کند، اما در بورس کالا، اطلاعات مربوط به قیمت‌ها و معاملات به صورت عمومی و لحظه‌ای منتشر می‌شود. این شفافیت موجب می‌شود که:

• همه فعالان بازار (تولیدکنندگان، خریداران و سرمایه گذاران) به اطلاعات دقیق و واقعی دسترسی داشته باشند.
• امکان دست‌کاری قیمت‌ها و سفته‌بازی‌های غیرقانونی کاهش یابد.
• بازار بر اساس واقعیت‌های اقتصادی و عرضه و تقاضای واقعی اداره شود.

برای نمونه، اگر تولیدکننده‌ای بخواهد فولاد خریداری کند، می‌تواند از قیمت‌های لحظه‌ای در بورس کالا مطلع شود و اطمینان داشته باشد که قیمت ارائه‌شده، واقعی و مطابق با شرایط بازار است. این موضوع باعث کاهش بی‌اعتمادی بین خریداران و فروشندگان خواهد شد.

همچنین شفافیت قیمت ها به دولت ها برای تنظیم گری و مدیریت بهتر کمک شایانی خواهد کرد.

ب؛ کاهش ریسک معاملات

فعالیت در بازارهای سنتی به دلیل عدم اطمینان از قیمت‌ها، نوسانات شدید و احتمال تخلف در قراردادها، با ریسک زیادی همراه است. اما بورس کالا ابزارهای مختلفی برای کاهش این ریسک‌ها فراهم کرده است:

وجود قراردادهای استاندارد و تضمین‌شده

تمام معاملات در بورس کالا تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار انجام می‌شود و قراردادها مطابق با قوانین استاندارد تنظیم می‌شوند. این موضوع باعث می‌شود که طرفین معامله نگران عدم اجرای تعهدات یا تغییر شرایط معامله نباشند.

به‌عنوان مثال، در یک معامله سنتی، ممکن است فروشنده کالا را به خریدار تحویل ندهد یا کیفیت کالا مطابق قرارداد نباشد، اما در بورس کالا، همه قراردادها توسط “اتاق پایاپای” تضمین می‌شوند و در صورت بروز مشکل، بورس کالا نقش داور را ایفا می‌کند.

استفاده از قراردادهای آتی و اختیار معامله برای مدیریت ریسک

بورس کالا امکان استفاده از ابزارهای مالی مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله را فراهم کرده است. این ابزارها به تولیدکنندگان و سرمایه گذاران کمک می‌کنند که ریسک نوسانات قیمتی را کاهش دهند.

برای مثال، یک کشاورز که گندم تولید می‌کند، ممکن است نگران کاهش قیمت گندم در ماه‌های آینده باشد. او می‌تواند با فروش یک قرارداد آتی گندم در بورس کالا، قیمت فروش محصول خود را از قبل مشخص کند و ریسک کاهش قیمت را از بین ببرد.

تسویه امن و تضمین شده

در بورس کالا، فرآیند پرداخت‌ها و تسویه حساب‌ها به صورت متمرکز و تحت نظارت انجام می‌شود. این موضوع باعث می‌شود که احتمال کلاهبرداری و نکول (عدم انجام تعهدات توسط یکی از طرفین) تقریباً به صفر برسد.

در یک معامله سنتی، ممکن است خریدار پس از تحویل کالا، از پرداخت وجه خودداری کند، اما در بورس کالا، ابتدا وجه معامله توسط اتاق پایاپای دریافت شده و سپس کالا تحویل داده می‌شود، که این روش ریسک نکول را از بین می‌برد.

ج؛ حذف واسطه‌ها و منصفانه شدن قیمت‌ها

در بازارهای سنتی، کالاها اغلب چندین‌بار دست به دست می‌شوند تا به مصرف‌کننده نهایی برسند. این فرآیند موجب افزایش قیمت کالا و کاهش سود تولیدکننده و خریدار می‌شود. بورس کالا این مشکل را با ایجاد یک بستر مستقیم برای ارتباط بین عرضه‌کنندگان و متقاضیان حل کرده است.

حذف واسطه‌های غیرضروری

در بورس کالا، تولیدکنندگان می‌توانند مستقیماً محصولات خود را به مصرف‌کنندگان عمده، شرکت‌ها، و سرمایه گذاران بفروشند، بدون اینکه مجبور باشند از طریق چندین واسطه معامله کنند. این مسئله باعث می‌شود که:

• هزینه‌های اضافی ناشی از واسطه‌گری کاهش یابد.
• قیمت نهایی کالا برای خریدار پایین‌تر باشد.
• تولیدکنندگان سود بیشتری از فروش محصولات خود کسب کنند.

برای مثال، در بازار سنتی، یک کشاورز که زعفران تولید می‌کند، ممکن است مجبور باشد محصول خود را به واسطه‌ها بفروشد که آن را چندین‌بار دست‌به‌دست می‌کنند و در نهایت با قیمت بالاتری به بازار عرضه می‌شود. اما در بورس کالا، این کشاورز می‌تواند زعفران خود را مستقیماً به خریداران عمده داخلی یا حتی صادرکنندگان بفروشد.

جلوگیری از احتکار و سفته‌بازی

یکی از مشکلات بزرگ در بازارهای سنتی، احتکار کالاها و ایجاد نوسانات غیرمنطقی در قیمت‌ها است. برخی دلالان با خرید عمده کالاها و نگه‌داشتن آن‌ها، قیمت‌ها را به‌طور مصنوعی افزایش می‌دهند.

در بورس کالا، این مشکل تا حد زیادی برطرف شده است، زیرا:

• میزان عرضه و تقاضا شفاف و قابل مشاهده است.
• امکان احتکار و انحصار در بازار کاهش می‌یابد.
• دلالان و واسطه‌های سودجو حذف می‌شوند.

برای مثال، در بازار فولاد، برخی واسطه‌ها ممکن است مقادیر زیادی فولاد را خریداری و انبار کنند تا بعداً با قیمت بالاتری بفروشند. اما در بورس کالا، همه معاملات تحت نظارت هستند و خریداران نمی‌توانند بدون دلیل، حجم زیادی از کالا را بدون استفاده نگه دارند.

نحوه سرمایه گذاری در بورس کالا

چگونه در بورس کالا سرمایه گذاری کنیم یا کالا بخریم؟ سرمایه گذاری در بورس کالا برای افرادی که به دنبال معاملات شفاف و مدیریت ریسک هستند، یک گزینه جذاب محسوب می‌شود. این بازار علاوه بر تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان عمده، به سرمایه گذاران خرد نیز اجازه می‌دهد تا از طریق ابزارهای مالی مختلف، در معاملات کالاهای اساسی شرکت کنند. برای ورود به بورس کالا، مراحل زیر باید طی شود:

گام یک؛ ثبت نام و دریافت کد بورسی کالا

برای فعالیت در بورس کالا، ابتدا باید کد بورسی کالا دریافت شود. این کد مشابه کد بورسی بازار سهام است اما به صورت جداگانه برای معاملات کالایی صادر می‌شود. مراحل دریافت کد به شرح زیر است:

• ثبت نام در سامانه سجام: متقاضیان باید ابتدا در سامانه جامع ثبت اطلاعات مشتریان (سجام) ثبت نام کنند. این سامانه برای احراز هویت و جلوگیری از تخلفات مالی طراحی شده است.
• مراجعه به کارگزاری‌های معتبر: پس از ثبت نام در سجام، سرمایه گذار باید به یکی از کارگزاری‌های دارای مجوز از سازمان بورس مراجعه کند و مدارک شناسایی (کارت ملی، شناسنامه) را ارائه دهد.
• دریافت کد معاملاتی بورس کالا: پس از بررسی مدارک، کد معاملاتی صادر می‌شود و سرمایه گذار می‌تواند وارد بازار شود.

نکته مهم این است که برخی معاملات (مانند خرید محصولات صنعتی و کشاورزی) ممکن است نیاز به مجوزهای خاص یا حداقل سرمایه اولیه داشته باشند.

گام دو؛ نحوه خرید و فروش در بورس کالا

پس از دریافت کد معاملاتی، سرمایه گذار می‌تواند اقدام به خرید و فروش کالاها در بورس کالا کند. فرآیند معامله در بورس کالا به دو روش اصلی انجام می‌شود:

الف) خرید مستقیم کالا

در این روش، خریداران می‌توانند از طریق کارگزاری‌ها کالاهای موردنظر خود را خریداری کنند. این فرآیند شامل مراحل زیر است:

• بررسی لیست کالاهای عرضه‌شده در بورس کالا
• ثبت سفارش خرید و ارائه قیمت پیشنهادی
• انجام مزایده و کشف قیمت بر اساس عرضه و تقاضا
• تأیید معامله و پرداخت وجه
• دریافت کالا از انبارهای بورس کالا

ب) سرمایه گذاری غیرمستقیم (از طریق ابزارهای مالی)

سرمایه گذاران خرد که قصد خرید فیزیکی کالا را ندارند، می‌توانند از ابزارهای مالی زیر برای سرمایه گذاری استفاده کنند:

• قراردادهای آتی: برای کسب سود از نوسانات قیمت کالاها بدون نیاز به خرید فیزیکی
• اختیار معامله: برای خرید یا فروش کالاها در آینده با قیمت تعیین‌شده
• صندوق‌های سرمایه گذاری کالایی: مانند صندوق‌های مبتنی بر طلا که امکان سرمایه گذاری بدون نیاز به خرید و نگهداری طلا را فراهم می‌کنند

گام سه؛ تحلیل و استراتژی‌های معاملاتی در بورس کالا

برای موفقیت در بورس کالا، آشنایی با روش‌های تحلیلی و استراتژی‌های معاملاتی ضروری است.

تحلیل بنیادی

در تحلیل بنیادی، سرمایه گذاران عواملی مانند عرضه و تقاضای جهانی، قیمت‌های بین‌المللی، سیاست‌های اقتصادی و نرخ ارز را بررسی می‌کنند. برای مثال، قیمت جهانی نفت خام تأثیر مستقیمی بر قیمت محصولات پتروشیمی دارد.

تحلیل تکنیکال

در این روش، از نمودارهای قیمتی، الگوهای معاملاتی و شاخص‌های تکنیکال برای پیش‌بینی روند قیمت‌ها استفاده می‌شود. معامله‌گران حرفه‌ای اغلب از این روش برای ورود و خروج به بازار استفاده می‌کنند.

مدیریت ریسک

سرمایه گذاران باید استراتژی‌هایی برای کاهش ریسک نوسانات بازار داشته باشند، مانند:

• تنوع بخشی به سبد سرمایه گذاری
• استفاده از قراردادهای مشتقه برای پوشش ریسک
• تعیین حد ضرر و حد سود در معاملات

تفاوت بورس کالا با بورس اوراق بهادار

بورس کالا و بورس اوراق بهادار هر دو از مهم‌ترین بازارهای مالی هستند، اما هر کدام از آنها سازکار متفاوتی با دیگری دارد. همچنین نوع دارایی هایی که در آنها معامله می شود، استراتژی سرمایه گذاری، هدف معاملات، میزان ریسک و غیره در این دو بازار متفاوت است.

در ادامه، این تفاوت‌ها را با هم بیشتر بررسی خواهیم کرد:

• تفاوت در تعیین قیمت: در بورس اوراق بهادار، قیمت سهام بر اساس عرضه و تقاضای سهام شرکت‌ها و عملکرد مالی آن‌ها تعیین می‌شود. اما در بورس کالا، قیمت‌ها بر اساس عرضه و تقاضای فیزیکی کالاها و شرایط بازارهای جهانی مشخص می‌شوند.
• نظارت متفاوت بر معاملات: بورس اوراق بهادار تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کند، اما دولت معمولاً دخالت مستقیم در قیمت‌گذاری ندارد. اما در بورس کالا، نهادهای دولتی مانند وزارت صنعت، معدن و تجارت ممکن است در تنظیم قیمت برخی کالاهای استراتژیک نقش داشته باشند.
• تفاوت در نوع معاملات: بورس اوراق بهادار شامل ابزارهایی مانند سهام، اوراق قرضه، صندوق‌های سرمایه گذاری و اختیار معامله است. اما بورس کالا شامل کالاهای فیزیکی، قراردادهای آتی، اختیار معامله و صندوق‌های کالایی است.

در جدول زیر هم به صورت مختصر و خلاصه، تفاوت های بورس کالا با بورس اوراق بهادار را بررسی کردیم:

جمع‌بندی نکات مهم در مورد بورس کالا

بورس کالا یکی از مهم‌ترین بخش‌های بازار سرمایه است که امکان معامله کالاهای اساسی و استراتژیک را در بستر شفاف و قانونمند فراهم می‌کند. این بازار به سرمایه گذاران امکان می‌دهد تا از طریق ابزارهای مالی متنوع، در خرید و فروش کالاها مشارکت کنند.

از مهم‌ترین مزایای بورس کالا می‌توان به شفافیت قیمت‌ها، کاهش واسطه‌گری، مدیریت ریسک و امکان سرمایه گذاری در کالاهای فیزیکی و اوراق مشتقه اشاره کرد.

در مقایسه با بورس اوراق بهادار، بورس کالا بر معاملات فیزیکی تمرکز دارد و به ویژه برای صنایع، تولیدکنندگان و سرمایه گذاران کالایی جذابیت دارد.