اوراق مشارکت چیست؟ مزایا، معایب و انواع آن

اوراق مشارکت چیست و چه مزایا و معایبی دارد؟ چگونه اوراق مشارکت تهیه کنیم؟ انواع اوراق مشارکت کدامند؟ اینها پرسش هایی هستند که پیرامون یکی از ابزارهای مهم تامین مالی، یعنی اوراق مشارکت به صورت متداول مطرح می شوند. اگر شما هم اصطلاح اوراق مشارکت به گوشتان خورده است و اکنون کنجکاو هستید راجع به آن بیشتر بدانید، ما در این مقاله به زبان ساده در مورد آن توضیح خواهیم داد. پس با ما در کارینکس بمانید.

روش های جذب سرمایه و تامین مالی متفاوتی در ایران وجود دارد که هر کدام از آنها ویژگی های خاص خودشان را دارند. در این میان، اوراق بهادار به خاطر تضمین سود و همچنین انتشار از سوی دولت، گزینه ای کم ریسک برای سرمایه گذاری به شمار می روند.

از میان اوراق بهادار، اوراق مشارکت یکی از محبوب ترین ابزارهای تامین مالی است که به صورت رسمی و قانونی، با تضمین سود از سوی دولت، شهرداری یا شرکت های خصولتی منتشر می شوند تا منابع مالی مورد نیاز برای اجرای پروژه های عمرانی، تولیدی یا خدماتی تامین شود.

خدمتتان عرض کنیم این اوراق در واقع نوعی از اوراق بدهی هستند. یعنی دولت ها خودشان را به مردم بدهکار می کنند و باید در سررسید مشخص مثلا سه ماهه یا سالانه، این بدهی را به سرمایه گذاران مردمی و عمومی بازگردانند. از آنجا که اوراق مشارکت اوراق کم ریسکی هستند، به عنوان یکی از انواع سرمایه در صندوق درآمد ثابت نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.

از انجایی که اوراق مشارکت، پیدا و پنهان های زیادی دارد، در ادامه تمامی آنچه که مربوط به این اوراق است را با هم به صورت کامل بررسی خواهیم کرد. با ما همراه باشید.

اوراق مشارکت چیست؟ به زبان ساده

به زبان ساده، اوراق مشارکت نوعی اوراق بهادار هستند که به منظور تامین مالی پروژه ها توسط دولت، بانک، شهرداری ها یا شرکت های بزرگ منتشر می شوند و در سررسید مشخص ( مثلا یکساله) به همراه سود تضمینی و از پیش تعیین شده تصفیه می‌شوند.

یعنی سرمایه گذاران می توانند با خرید اوراق مشارکت، در سود تضمینی حالص از اجرای پروژه های دولتی، سهیم شوند و در یکسال مبلغ سرمایه گذاری شده را به همراه سود مشخص آن دریافت نمایند.

تامین مالی با استفاده از این اوراق در واقع به شیوه انتشار اوراق بدهی است. یعنی دولت ها از مردم وام دریافت می کنند و خودشان را بدهکار می کنند تا بتوانند منابع مورد نیاز مالی را برای ایجاد پروژه های مختلف، تامین کنند.

پس چیزی که برای ما محرز است را در ادامه با هم مرور می کنیم:

• سود اوراق مشارکت از قبل تعیین شده است.
• همچنین سود این اوراق تضمین شده است و به همراه اصل پول به سرمایه گذار بر می گردد.
• گزینه ای کم ریسک برای سرمایه گذاری است.

اما اوراق مشارکت چه تفاوت هایی با اوراق قرضه، مرابحه، صکوک دارند؟

تفاوت اصلی اوراق مشارکت با ابزارهایی مانند سهام، اوراق قرضه و صکوک در چند جنبه مهم است.

• برخلاف سهام، خرید اوراق مشارکت مالکیت در شرکت ایجاد نمی‌کند و سرمایه گذار هیچ‌گونه حق رأی یا دخالت در امور شرکت ندارد؛ فقط نقش یک وام‌دهنده را ایفا می‌کند.
• تفاوت آن با اوراق قرضه، بیشتر در ساختار شرعی و قانونی آن در کشورهایی مانند ایران است، چراکه اوراق مشارکت براساس مبانی فقه اسلامی طراحی شده‌اند تا از شبهه ربا دور باشند.
• همچنین تفاوت آن با صکوک نیز در نحوه قرارداد و ساختار مالکیتی آن‌هاست؛ صکوک اغلب مبتنی بر مالکیت دارایی واقعی هستند، درحالی‌که اوراق مشارکت ممکن است به تامین مالی یک پروژه خاص بدون الزام به انتقال مالکیت دارایی مرتبط باشد.

اما بیایید با یک مثال عملی برای شما توضیح دهیم که این اوراق چگونه منتشر می‌شوند و چه مراحلی طی می‌کنند تا به بازپرداخت برسد:

تصور کنید یک شهرداری قصد دارد پروژه ساخت یک پل بزرگ شهری را اجرا کند اما منابع مالی کافی ندارد.

در این حالت، با انتشار اوراق مشارکت به ارزش مثلاً ۵۰۰ میلیارد تومان، از مردم یا سرمایه گذاران جذب سرمایه می‌کند. هر فردی که این اوراق را بخرد، در واقع بخشی از هزینه ساخت پل را تأمین کرده است و در سود حاصل از بهره‌برداری (مثلاً دریافت عوارض عبور یا درآمد تبلیغاتی روی پل) سهیم خواهد شد. چه پروژه به پایان برسد و چه نه، در یک سررسید مشخص، شهرداری موظف به بازپرداخت مبلغ سرمایه گذاری شده به همراه سود خواهد بود.

تاریخچه اوراق مشارکت در ایران

انتشار اوراق مشارکت در ایران از اوایل دهه ۱۳۷۰ آغاز شد؛ نخستین بار در سال ۱۳۷۳، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مجوز انتشار این اوراق را برای تأمین مالی پروژه‌های عمرانی صادر کرد و از آن زمان به بعد، این ابزار مالی به‌تدریج جایگاه مهمی در نظام تأمین مالی کشور پیدا کرد.

در سال‌های بعد، با تصویب «قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت» در سال ۱۳۷۶، چارچوب قانونی مشخص‌تری برای انتشار و عرضه این اوراق تعریف شد که امکان استفاده از آن را برای نهادهای دولتی، عمومی و حتی شرکت‌های خصوصی فراهم کرد. با گسترش بازار سرمایه، انتشار اوراق مشارکت از حالت محدود بانکی به بازار بورس و فرابورس نیز توسعه یافت و هم‌زمان، نظارت نهادهایی مانند سازمان بورس و بانک مرکزی بر آن افزایش یافت.

در مقایسه با سایر کشورها، اوراق مشارکت در ایران بیشتر بر پایه اصول فقه اسلامی طراحی شده‌اند تا از شبهات ربوی در نظام بانکی جلوگیری شود، در حالی که در کشورهای غربی ابزارهای مشابه مانند اوراق قرضه (Bond) با ساختار کاملاً بهره‌محور منتشر می‌شوند.

همچنین در کشورهای اسلامی مانند مالزی و عربستان، ابزارهای مشابهی با نام صکوک منتشر می‌شوند که از نظر فنی به اوراق مشارکت شباهت دارند اما تفاوت‌هایی در مالکیت دارایی و نحوه عقد قرارداد دارند.

انواع اوراق مشارکت

انواع اوراق مشارکت بر اساس سازمان منتشرکننده به 4 مورد تقسیم بندی می شود. همچنین از نظر قابلیت تبدیل، دو نوع اوراق مشارکت داریم که همه این موارد را در ادامه به صورت کامل بررسی خواهیم کرد:

1- اوراق مشارکت دولتی

این نوع اوراق توسط دولت یا نهادهای وابسته برای تأمین مالی پروژه‌های ملی، عمرانی یا زیربنایی منتشر می‌شود. سود این اوراق معمولاً توسط دولت تضمین شده و از امنیت بالایی برخوردار است. سرمایه گذاران این نوع اوراق را به‌دلیل ریسک پایین، گزینه‌ای مطمئن می‌دانند.

2- اوراق مشارکت شرکتی

شرکت‌های خصوصی یا دولتی برای توسعه فعالیت‌های تولیدی، صنعتی یا خدماتی خود اقدام به انتشار این اوراق می‌کنند. سود این اوراق بسته به موفقیت پروژه متغیر است، اما معمولاً نرخ مشخصی دارد. ریسک این اوراق نسبت به اوراق دولتی بیشتر است، اما می‌تواند سودآوری بالاتری نیز داشته باشد.

3- اوراق مشارکت شهرداری

شهرداری‌ها برای اجرای پروژه‌های شهری مانند ساخت پل، مترو یا پارک‌ها، این نوع اوراق را منتشر می‌کنند. بازپرداخت سود و اصل سرمایه معمولاً از محل درآمدهای عمومی شهرداری صورت می‌گیرد. این اوراق نقش مهمی در توسعه زیرساخت‌های شهری دارند.

4- اوراق مشارکت بانکی

بانک‌ها به‌عنوان واسطه مالی، گاهی خود اقدام به انتشار اوراق مشارکت برای تامین مالی پروژه‌های خاص یا ارائه تسهیلات می‌کنند. این اوراق از نظر ساختاری مشابه سایر انواع اوراق مشارکت هستند، ولی توسط بانک‌ها تضمین می‌شوند. سود آن‌ها معمولاً در دوره‌های منظم پرداخت می‌شود.

5- اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام

این نوع اوراق امکان تبدیل به سهام شرکت در زمان مشخص یا تحت شرایط خاص را دارند. دارنده این اوراق می‌تواند در آینده به جای دریافت وجه نقد، مالک بخشی از سهام شرکت شود. این ویژگی برای سرمایه گذارانی که به رشد شرکت اعتماد دارند جذاب است.

6- اوراق مشارکت قابل بازخرید قبل از سررسید

دارندگان این اوراق می‌توانند قبل از زمان سررسید، آن‌ها را به ناشر یا بازار ثانویه بازفروش کنند. این ویژگی باعث افزایش نقدشوندگی و انعطاف‌پذیری برای سرمایه گذاران می‌شود. معمولاً نرخ سود این اوراق کمی پایین‌تر است تا امکان بازخرید زودتر فراهم باشد.

مزایای اوراق مشارکت چیست؟

مزایای اوراق مشارکت متعدد است و از همین رو به گزینه ای جذاب برای سرمایه گذاری تبدیل شده است که ریسک پایینی دارد و سود آن نیز تضمین شده است. در ادامه به برخی از مهمترین مزایای اوراق مشارکت اشاره خواهیم کرد:

الف؛ سود تضمینی و قابل پیش‌بینی

یکی از بزرگ‌ترین مزایای اوراق مشارکت، سود مشخص و تضمین‌شده آن‌هاست که در زمان‌های معین (مثلاً هر سه ماه یا شش ماه) به دارندگان اوراق پرداخت می‌شود. این ویژگی باعث می‌شود سرمایه گذاران از همان ابتدا بدانند که چه میزان سود دریافت خواهند کرد و بتوانند برنامه‌ریزی مالی دقیقی داشته باشند.

برخلاف بازار سهام که سوددهی آن تحت‌تأثیر نوسانات و عملکرد شرکت است، سود اوراق مشارکت معمولاً توسط ناشر (مثلاً دولت یا بانک) تضمین می‌شود که اطمینان خاطر بیشتری را برای سرمایه گذار به همراه دارد.

ب؛ معافیت‌های مالیاتی

یکی دیگر از مزایای مهم اوراق مشارکت، معافیت از مالیات بر درآمد سود حاصل از این اوراق است. طبق مقررات موجود در ایران، سود پرداختی اوراق مشارکت مشمول مالیات نیست، که این موضوع عملاً بازده واقعی سرمایه گذاری را افزایش می‌دهد.

این مزیت نسبت به بسیاری از ابزارهای مالی دیگر که مشمول مالیات بر درآمد هستند، یک امتیاز ویژه به‌شمار می‌آید و در تصمیم‌گیری سرمایه گذاران تأثیر قابل توجهی دارد.

ج؛ ریسک پایین‌تر نسبت به سایر ابزارهای سرمایه گذاری

اوراق مشارکت معمولاً از سوی نهادهای معتبر مانند دولت، شهرداری یا بانک‌ها منتشر می‌شوند و با توجه به ساختار قانونی، نظارتی و تضمینی آن‌ها، ریسک سرمایه گذاری در این اوراق بسیار پایین‌تر از ابزارهایی مانند سهام یا صندوق‌های پرریسک است.

به همین دلیل، افرادی که تحمل ریسک کمتری دارند یا به‌دنبال یک منبع درآمد پایدار هستند، اوراق مشارکت را به‌عنوان گزینه‌ای امن و مطمئن انتخاب می‌کنند.

د؛ نقدشوندگی خوب

اگرچه اوراق مشارکت دارای سررسید مشخصی هستند (مثلاً یک سال یا سه سال)، اما امکان فروش این اوراق قبل از موعد در بازار ثانویه نیز وجود دارد. منظور از بازار ثانویه، بورس و فرابورس ایران است، جایی که دارندگان اوراق می‌توانند آن‌ها را به دیگر سرمایه گذاران بفروشند.

این ویژگی به اوراق مشارکت قابلیت نقدشوندگی می‌دهد و باعث می‌شود سرمایه گذار در صورت نیاز فوری به پول نقد، بدون تحمل زیان قابل توجه، سرمایه خود را به پول تبدیل کند.

محدودیت ها و معایب اوراق مشارکت

با وجود مزایای قابل توجه اوراق مشارکت، این ابزار مالی نیز مانند هر ابزار سرمایه گذاری دیگری، محدودیت‌ها و نقاط ضعفی دارد که لازم است پیش از تصمیم‌گیری، به‌دقت مورد توجه قرار گیرند. شناخت این معایب به سرمایه گذاران کمک می‌کند تا انتخابی آگاهانه‌تر و متناسب با اهداف و سطح ریسک‌پذیری خود داشته باشند.

• سود کمتر نسبت به سهام: یکی از معایب اصلی اوراق مشارکت، نرخ سود محدود و کمتر آن نسبت به سود احتمالی بازار سهام است. در حالی که سرمایه گذاری در سهام شرکت‌های موفق می‌تواند بازدهی بسیار بالاتری به همراه داشته باشد (به‌ویژه در بلندمدت یا در زمان رشد بازار)، اوراق مشارکت معمولاً دارای سود ثابت و از پیش تعیین‌شده‌ای هستند که سقف مشخصی دارند. به همین دلیل، برای سرمایه گذاران با روحیه ریسک‌پذیر و کسانی که به‌دنبال کسب سودهای چشمگیر هستند، اوراق مشارکت ممکن است جذابیت کمتری داشته باشد.
• محدودیت در میزان عرضه: یکی دیگر از محدودیت‌های اوراق مشارکت، محدود بودن حجم و دوره‌های انتشار این اوراق است. برخلاف سهام که ممکن است هر لحظه در بازار قابل خرید و فروش باشد، اوراق مشارکت تنها در زمان‌های خاصی از سوی نهادهای مشخص و برای پروژه‌های معین منتشر می‌شوند. این موضوع باعث می‌شود که همیشه امکان دسترسی به این ابزار برای سرمایه گذاران وجود نداشته باشد و ممکن است در برخی زمان‌ها، گزینه مناسبی برای خرید در دسترس نباشد.
• اثرپذیری از نرخ بهره بانکی: بازدهی اوراق مشارکت به‌شدت تحت‌تأثیر نرخ بهره بانکی و سیاست‌های پولی کشور قرار دارد. در شرایطی که نرخ سود بانکی افزایش پیدا می‌کند، جذابیت اوراق مشارکت فعلی با نرخ سود پایین‌تر کاهش می‌یابد و ممکن است قیمت آن‌ها در بازار ثانویه افت کند. این موضوع می‌تواند برای افرادی که قصد فروش اوراق قبل از سررسید را دارند، زیان‌آور باشد. به‌علاوه، افزایش نرخ بهره باعث می‌شود سرمایه گذاران ترجیح دهند منابع خود را در سپرده‌های بانکی قرار دهند و این امر می‌تواند تقاضا برای اوراق مشارکت را کاهش دهد.

نحوه خرید و فروش اوراق مشارکت؛ اوراق مشارکت از کجا بخریم؟

خیلی ها می پرسند چگونه اوراق مشارکت بخریم؟ در اینجا برای آن دسته از عزیزانی که کنجکاوند بدانند این اوراق در کجا منتشر می شوند و چگونه می توان آنها را خرید کرد، به صورت کامل توضیحاتی را ارائه خواهیم کرد:

بازار اولیه و بازار ثانویه

خرید اوراق مشارکت معمولاً در دو بستر اصلی انجام می‌شود: بازار اولیه و بازار ثانویه. در بازار اولیه، اوراق مستقیماً از طریق بانک‌ها یا نهادهای مالی در هنگام انتشار به فروش می‌رسند.

در این مرحله، قیمت اوراق معمولاً برابر با ارزش اسمی آن‌هاست و سرمایه گذار در واقع به تأمین مالی پروژه از ابتدا کمک می‌کند. پس از آن، اگر سرمایه گذار بخواهد اوراق خود را پیش از سررسید نقد کند، می‌تواند از بازار ثانویه استفاده کند که شامل بورس یا فرابورس است.

در بازار ثانویه، اوراق مشارکت مانند سهام قابل خرید و فروش هستند، اما قیمت آن‌ها ممکن است بسته به نرخ بهره و عرضه و تقاضا تغییر کند.

نقش بانک‌ها و بورس

بانک‌ها معمولاً نقش مهمی در عرضه اولیه اوراق مشارکت ایفا می‌کنند و به‌عنوان عامل فروش یا ضامن سود عمل می‌کنند. همچنین بسیاری از اوراق توسط بانک‌ها منتشر می‌شوند، خصوصاً در پروژه‌های زیرساختی.

از سوی دیگر، بورس و فرابورس به‌عنوان بازارهای ثانویه، امکان خرید و فروش این اوراق را برای سرمایه گذاران فراهم می‌کنند. این نهادها علاوه بر فراهم‌سازی بستر معاملاتی، نقش نظارتی نیز بر عهده دارند تا شفافیت و امنیت معاملات تضمین شود.

مراحل خرید برای سرمایه گذاران حقیقی و حقوقی

سرمایه گذاران حقیقی برای خرید اوراق مشارکت باید ابتدا در سامانه سجام ثبت‌نام کرده و کد بورسی دریافت کنند. سپس از طریق کارگزاری‌های رسمی می‌توانند اقدام به خرید اوراق از بازار سرمایه نمایند.

در صورت عرضه اولیه اوراق توسط بانک، افراد می‌توانند با مراجعه حضوری یا از طریق اینترنت‌بانک و موبایل‌بانک نیز خرید خود را انجام دهند. سرمایه گذاران حقوقی نیز می‌توانند با ارائه مدارک مربوطه و از طریق کد بورسی حقوقی یا قرارداد مستقیم با بانک‌ها، وارد فرآیند خرید و سرمایه گذاری در اوراق مشارکت شوند.

نقش اوراق مشارکت در توسعه اقتصادی

اوراق مشارکت می توانند با تامین مالی پروژه های مختلف، یک نیروی محرکه برای رشد اقتصادی باشند. بسیاری از کشورهای توسعه یافته، از طریق انتشار اوراق بدهی همچون مشارکت، پروژه های خود را پیش می برند. حالا در ادامه از نقش اوراق مشارکت در توسعه و رشد اقتصادی بیشتر برای شما خواهیم گفت:

تأثیر مثبت بر پروژه‌های ملی

اوراق مشارکت نقش کلیدی در تأمین مالی پروژه‌های بزرگ ملی دارند، از جمله ساخت آزادراه‌ها، سدها، نیروگاه‌ها، خطوط مترو و زیرساخت‌های ارتباطی. با استفاده از سرمایه‌های مردمی، دولت می‌تواند بدون نیاز به افزایش بدهی خارجی یا فشار بر بودجه عمومی، پروژه‌های حیاتی کشور را به‌موقع اجرا کند.

افزایش مشارکت بخش خصوصی

این اوراق با فراهم کردن بستری امن و مشخص برای سرمایه گذاری، امکان مشارکت بخش خصوصی را در اجرای پروژه‌های عمرانی و اقتصادی فراهم می‌کند. از آنجا که سود این اوراق تضمین شده است، شرکت‌ها و افراد حقیقی با رغبت بیشتری منابع مالی خود را در اختیار دولت یا نهادهای پروژه‌محور قرار می‌دهند، بدون نگرانی از نوسانات بازار.

ایجاد فرصت سرمایه گذاری ایمن

یکی از مزایای اساسی اوراق مشارکت، فراهم کردن فرصتی ایمن و با بازده قابل پیش‌بینی برای سرمایه گذاران است. در شرایطی که بازارهای مالی دچار نوسان هستند، اوراق مشارکت می‌توانند نقش یک لنگر باثبات را در سبد سرمایه گذاری ایفا کنند. به همین دلیل، این ابزار نقش مهمی در ایجاد ثبات اقتصادی، تشویق به پس‌انداز و هدایت منابع به سمت تولید دارد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری نهایی در مورد اوراق مشارکت

در این مقاله به‌طور کامل بررسی کردیم که اوراق مشارکت چیست، چه مزایا و معایبی دارد، چگونه می‌توان آن را خرید و فروش کرد و چه نقشی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند.

این ابزار مالی، با سود تضمین‌شده، معافیت‌های مالیاتی و ریسک پایین، گزینه‌ای مناسب برای سرمایه گذاران محتاط به‌شمار می‌رود. به‌ویژه در شرایط اقتصادی ناپایدار، اوراق مشارکت می‌تواند نقش مهمی در حفظ ارزش پول و ایجاد درآمد پایدار ایفا کند.

اگر سرمایه گذاری هستید که به‌دنبال راهی برای حفظ سرمایه و دریافت سود منظم هستید، اوراق مشارکت می‌تواند گزینه‌ای ایده‌آل باشد. با این حال، پیشنهاد می‌شود پیش از خرید، به نوع اوراق، نهاد منتشرکننده، مدت‌زمان سررسید و نرخ سود توجه کنید تا انتخابی آگاهانه و مطابق با نیاز و شرایط خود داشته باشید.

سؤالات متداول (FAQ)